Brussel droomt hardop van een toppositie in de AI-wedloop, maar de realiteit is weerbarstig. Een recent gepubliceerd rapport schetst een ontluisterend beeld van de Europese publieke sector die worstelt met de implementatie van kunstmatige intelligentie. Ondertussen dreigt de private sector er met de buit vandoor te gaan. Kan de EU nog een inhaalslag maken of blijft het steken in bureaucratische molens en ethische bezwaren?
De Europese droom vs. de harde realiteit
De Europese Commissie koestert grote ambities. Een recent rapport, in opdracht van Brussel zelf, schetst een toekomstbeeld waarin de EU wereldleider is op het gebied van AI voor de publieke sector. [1] Maar tussen droom en daad staan wetten, praktische bezwaren en een flinke dosis Europese scepsis.
“De EU heeft zeker de potentie om voorop te lopen in AI-innovatie voor de publieke sector,” stelt Daniel Verloop, Senior Consultant bij CiviQs en lid van het kernteam Publieke Diensten bij de Nederlandse AI Coalitie. “Maar er is een grote kloof tussen ambitie en uitvoering. We zien veel goede intenties, maar de daadwerkelijke implementatie blijft achter.”
Het rapport, getiteld “Adopt AI Study”, identificeert vier sleutelsectoren waar AI de grootste impact kan hebben: e-government, mobiliteit, gezondheidszorg en onderwijs. Laten we deze sectoren onder de loep nemen en kijken waar de kansen en uitdagingen liggen.
Vier sectoren onder de loep
E-government: digitale ambtenaren of digitale bureaucratie?
Chatbots en virtuele assistenten zijn al gemeengoed in veel EU-lidstaten. Maar is dit echte innovatie of slechts een digitaal laagje vernis over verouderde systemen?
Verloop: “We zien veel overheidsinstanties experimenteren met AI, maar vaak blijft het bij oppervlakkige toepassingen. De echte transformatie, het herontwerpen van administratieve structuren, daar durft men nog niet aan te beginnen. Er is een gebrek aan visie en durf om écht te innoveren.”
Het rapport onderstreept dat AI het potentieel heeft om de interactie tussen overheid en burger aanzienlijk te verbeteren, slimmere analytische mogelijkheden te bieden en de efficiëntie in verschillende publieke sectoren te verhogen. Maar de realiteit is dat veel innovatie tot nu toe vooral gericht was op het upgraden van bestaande overheidspraktijken, in plaats van het radicaal herontwerpen van systemen.
“De echte uitdaging ligt in het transformeren van de manier waarop de overheid werkt,” zegt Verloop. “We moeten niet alleen processen digitaliseren, maar ook nadenken over hoe AI kan helpen bij het maken van betere beleidsbeslissingen, het voorspellen van maatschappelijke trends en het personaliseren van diensten voor burgers.”
Mobiliteit: zelfrijdende auto’s, stilstaande wetgeving
De transportsector lijkt klaar voor een AI-revolutie. Zelfrijdende auto’s en slimme verkeerssystemen beloven efficiëntie en veiligheid. Maar terwijl de private sector vooruit dendert, blijft de publieke sector achter.
“Het is een gemiste kans,” zegt Verloop. “De EU heeft de kennis en de middelen om voorop te lopen in slimme mobiliteit. Maar de focus ligt te veel op regulering en te weinig op innovatie. We hebben een balans nodig tussen veiligheid en vooruitgang.”
Het rapport benadrukt dat AI het potentieel heeft om de efficiëntie en veiligheid in de transportsector aanzienlijk te vergroten. Maar een gebrek aan geharmoniseerde regels in Europa en een te sterke focus op data en regulering alleen heeft ertoe geleid dat het merendeel van de innovatie en het gebruik van AI in de private sector heeft plaatsgevonden.
Verloop voegt toe: “We zien fantastische innovaties in bedrijven als Tesla en Waymo, maar de publieke sector blijft achter. Er is een urgente behoefte aan een gecoördineerde Europese aanpak voor slimme mobiliteit. Denk aan het ontwikkelen van AI-gestuurde verkeersmanagementsystemen, het optimaliseren van openbaar vervoer en het creëren van een infrastructuur die klaar is voor autonome voertuigen.”
Gezondheidszorg: AI als medicijn of placebo?
In de zorgsector belooft AI een revolutie in diagnostiek, behandeling en zorgmanagement. Maar privacyzorgen en conservatisme remmen de adoptie.
Verloop merkt op: “De potentiële impact van AI in de zorg is enorm. Maar de sector worstelt met de implementatie. Er is angst voor datamisbruik en een gebrek aan vertrouwen in AI-systemen. We moeten werken aan transparante, ethische AI-oplossingen om deze barrières te doorbreken.”
Het rapport benadrukt dat AI myriade potentiële toepassingen heeft in de gezondheidssector, van R&D in de farmaceutische industrie tot het beheren van ziekenhuizen en zorgsystemen en het leveren van zorg aan patiënten zelf. De inzet van AI in de gezondheidszorg kan overheden helpen bij het aanpakken van langetermijnstructurele problemen zoals vergrijzende bevolkingen en bescherming tegen stijgende kosten, vooral door het automatiseren van administratieve taken.
“We staan voor een keerpunt in de gezondheidszorg,” stelt Verloop. “AI kan helpen bij vroege diagnose, persoonlijke behandelplannen en efficiënter zorgmanagement. Maar we moeten de ethische implicaties zorgvuldig overwegen. Hoe zorgen we ervoor dat AI-systemen eerlijk en transparant zijn? Hoe beschermen we de privacy van patiënten? Dit zijn belangrijke vragen die we moeten beantwoorden om het volledige potentieel van AI in de zorg te benutten.”
Onderwijs: leert Europa snel genoeg?
AI in het onderwijs belooft gepersonaliseerd leren en efficiëntere administratie. Maar de sector blijft achter in adoptie.
“In het onderwijs zien we een paradox,” stelt Verloop. “We willen studenten voorbereiden op een AI-gedreven toekomst, maar de onderwijsinstellingen zelf zijn vaak nog niet klaar voor AI-adoptie. Er is een cultuuromslag nodig.”
Het rapport benadrukt dat AI zowel een onderwerp van leren is als een instrument om het onderwijs te verbeteren. AIEd en EdTech beloven het onderwijs te transformeren door student-gerichte AI, verbetering van het lesgeven en verbetering van de werking van onderwijssystemen. Echter, AI use cases in het onderwijs zijn nog niet wijdverbreid als gevolg van een gebrek aan beproefde oplossingen en terughoudendheid van opvoeders om de technologie te adopteren.
Verloop voegt toe: “We moeten AI integreren in het curriculum, niet alleen als onderwerp, maar ook als hulpmiddel. Denk aan AI-gestuurde adaptive learning systemen die zich aanpassen aan het tempo en de leerstijl van elke student. Of AI-assistenten die docenten helpen bij het maken van lesplannen en het beoordelen van opdrachten. Maar dit vereist ook dat we docenten opleiden in het gebruik van deze technologieën.”
15 aanbevelingen: de weg vooruit
Het rapport presenteert 15 aanbevelingen om de AI-adoptie in de EU-publieke sector te versnellen. Verloop becommentarieert:
- Verhoog financiering en middelen voor AI in de publieke sector: “Essentieel, maar het gaat niet alleen om geld. Het gaat om gerichte investeringen in kennis en expertise.”
- Verminder bias binnen AI en databronnen: “Een belangrijke stap voor het creëren van vertrouwen in AI-systemen. We moeten diversiteit in AI-teams stimuleren om dit te bereiken.”
- Stimuleer coördinatie van AI-aanbestedingsstrategieën: “Dit kan de fragmentatie in de EU-markt tegengaan en schaalvoordelen creëren.”
- Vergroot duidelijkheid en harmonisatie rond grensoverschrijdende datastromen: “Een grote uitdaging, maar noodzakelelijk voor een echte Europese AI-markt.”
- Bevorder afstemming tussen verwachtingen van industrie en publieke sector: “Er is vaak een kloof in begrip. We moeten de dialoog versterken.”
- Stel een duidelijk AI-regelgevingskader op: “Balanceren tussen innovatie stimuleren en risico’s beheersen is cruciaal.”
- Bevorder de integratie van nieuwe AI-technologieën en -diensten in bestaande systemen: “Dit is essentieel voor een soepele overgang en adoptie.”
- Bevorder interoperabiliteit, open data en data-uitwisseling: “Cruciaal voor het benutten van het volledige potentieel van AI in de publieke sector.”
- Bouw vertrouwen in AI-oplossingen door transparantie en verantwoording: “Zonder vertrouwen van het publiek zal AI-adoptie mislukken.”
- Harmoniseer EU-regelgeving om mensgerichte en betrouwbare AI-gestuurde openbare diensten te bevorderen: “We moeten zorgen voor consistentie in heel Europa.”
- Focus op langetermijnimplementatie bij het gebruik van AI in de publieke sector: “AI is geen quick fix, het vereist een langetermijnvisie en -strategie.”
- Ontwikkel speciale AI-oplossingen op basis van co-creatie benaderingen: “Samenwerking tussen overheid, industrie en burgers is essentieel.”
- Creëer een Europese marktplaats voor GovTech-oplossingen: “Dit kan innovatie stimuleren en de toegang tot AI-oplossingen vergemakkelijken.”
- Versterk de rol van het EU Artificial Intelligence Observatory: “Centraal toezicht en coördinatie zijn cruciaal voor succes.”
- Bevorder de ontwikkeling van duurzame AI: “AI moet niet alleen efficiënt zijn, maar ook milieuvriendelijk en sociaal verantwoord.”
Verloop benadrukt: “Deze aanbevelingen zijn een goed startpunt, maar de echte uitdaging ligt in de uitvoering. De EU moet nu doorpakken en concrete actieplannen ontwikkelen.”
Uitdagingen op de weg naar AI-adoptie
Ondanks de veelbelovende aanbevelingen, staat de EU voor aanzienlijke uitdagingen bij de implementatie van AI in de publieke sector. Het rapport identificeert verschillende obstakels die overwonnen moeten worden:
Aanbestedingsproblematiek
- Omvangrijke administratieve eisen
- Onduidelijkheid over wensen en eisen van de publieke sector
- Overmatige focus op kostenbesparingen ten koste van kwaliteit
Verloop merkt op: “Het aanbestedingsproces voor AI-systemen is vaak te rigide en niet aangepast aan de snelle ontwikkelingen in AI. We moeten flexibelere modellen ontwikkelen die innovatie stimuleren en tegelijkertijd de publieke belangen waarborgen.”
Data-gerelateerde hindernissen
- Beperkte toegang tot kwalitatief hoogwaardige datasets
- Onderontwikkelde data-governance
- Onduidelijkheid over data-eigenaarschap
“Data is de brandstof voor AI,” zegt Verloop. “Maar in de publieke sector zien we vaak dat data versnipperd is over verschillende afdelingen en niveaus. We moeten werken aan een geïntegreerde data-strategie die de privacy van burgers beschermt maar ook innovatie mogelijk maakt.”
Technologische knelpunten
- Gebrek aan transparantie in AI-besluitvorming
- Risico op bias en discriminatie
- Onduidelijke verantwoordelijkheidsverdeling voor AI-systemen
Verloop benadrukt: “Transparantie en verantwoording zijn cruciaal bij de inzet van AI in de publieke sector. We moeten kunnen uitleggen hoe AI-systemen tot beslissingen komen, vooral als deze beslissingen impact hebben op burgers.”
Organisatorische uitdagingen
- Personeelstekort met relevante expertise
- Gebrek aan politieke steun
- Beperkt begrip van AI-mogelijkheden binnen overheidsorganisaties
“Er is een groot tekort aan AI-talent in de publieke sector,” zegt Verloop. “We moeten investeren in opleiding en training, maar ook nadenken over hoe we talent kunnen aantrekken en behouden in een competitieve markt.”
De toekomst: leider of achterblijver?
De vraag blijft: kan de EU haar ambities waarmaken? Daniel Verloop is voorzichtig optimistisch: “De potentie is er, de kennis is er. Maar we moeten sneller handelen, meer durven experimenteren en minder bang zijn voor fouten. Als we dat kunnen, dan heeft de EU alles in huis om een wereldleider in publieke sector AI te worden.”
Toch zijn er signalen die wijzen op een groeiende kloof tussen de EU en andere wereldmachten als de VS en China. Verloop licht toe: “We zien dat landen als de VS en China enorme investeringen doen in AI-onderzoek en -implementatie. De EU loopt het risico achterop te raken als we niet snel schakelen.”
De race om talent
Een cruciale factor in deze wedloop is het aantrekken en behouden van AI-talent. “Europa heeft uitstekende universiteiten en onderzoeksinstituten,” zegt Verloop. “Maar we zien ook dat veel van ons toptalent naar Silicon Valley of Chinese tech-giganten vertrekt. We moeten een ecosysteem creëren dat dit talent kan vasthouden en aantrekken.”
Dit vereist niet alleen investeringen in onderwijs en onderzoek, maar ook in het creëren van een aantrekkelijk klimaat voor AI-startups en scale-ups. “We hebben meer succesverhalen nodig zoals Adyen of Spotify,” stelt Verloop. “Bedrijven die laten zien dat je ook in Europa wereldwijd succes kunt hebben met technologie.”
Ethiek als unique selling point?
Een gebied waar de EU mogelijk een voorsprong kan nemen, is de ontwikkeling van ethische AI. Verloop: “De EU heeft altijd veel aandacht besteed aan ethiek en mensenrechten. Dit kan een unique selling point worden in de ontwikkeling van AI. We kunnen de standaard zetten voor verantwoorde AI die het vertrouwen van burgers geniet.”
Maar hij waarschuwt ook: “We moeten oppassen dat we niet verzanden in eindeloze ethische debatten terwijl de rest van de wereld doorgaat met innoveren. Het gaat om het vinden van de juiste balans tussen ethiek en vooruitgang.”
De rol van public-private partnerships
Een kans die de EU volgens Verloop beter kan benutten, is de samenwerking tussen de publieke en private sector. “We zien in de VS hoe bedrijven als Google en Microsoft nauw samenwerken met de overheid op het gebied van AI. In Europa is er vaak nog een kloof tussen deze twee werelden.”
Hij pleit voor meer structurele samenwerking: “We moeten een model ontwikkelen waarbij de innovatiekracht van het bedrijfsleven wordt gecombineerd met de schaal en het maatschappelijk belang van de publieke sector. Dit kan leiden tot AI-oplossingen die echt impact hebben op het leven van Europese burgers.”
Van regelgeving naar innovatie
Een kritiekpunt op de EU-aanpak is de focus op regelgeving in plaats van innovatie. De AI Act, hoewel belangrijk, wordt door sommigen gezien als een rem op innovatie. Verloop nuanceert: “Regelgeving is belangrijk, maar het moet innovatie stimuleren, niet belemmeren. We moeten naar een model waarbij regelgeving en innovatie hand in hand gaan.”
Hij stelt voor: “Laten we experimenteren met de ‘regulatory sandboxes’ waar innovatieve AI-toepassingen kunnen worden getest onder toezicht, maar zonder de volledige last van alle regels? Zo kunnen we leren en bijsturen terwijl we innoveren.”
Concrete stappen vooruit
Om de ambities waar te maken, zijn concrete acties nodig. Verloop schetst enkele prioriteiten:
- Investeer in AI-onderwijs op alle niveaus: “Van basisschool tot universiteit, we moeten zorgen dat Europeanen klaar zijn voor een AI-gedreven toekomst.”
- Creëer een pan-Europees AI-onderzoeksnetwerk: “Door middelen en kennis te bundelen, kunnen we concurreren met de grote tech-hubs elders in de wereld.”
- Ontwikkel een Europese AI-cloud: “Een gedeelde infrastructuur voor AI-onderzoek en -implementatie kan de samenwerking en innovatie versnellen.”
- Stimuleer AI-adoptie in het MKB: “Niet alleen grote bedrijven, maar ook het MKB moet kunnen profiteren van AI-innovaties.”
- Lanceer grootschalige AI-pilotprojecten: “Laat zien wat AI kan betekenen voor Europese burgers door ambitieuze, zichtbare projecten te starten in verschillende sectoren.”
Een kritiek moment voor Europa
Terwijl de klok tikt en andere wereldmachten doorstomen, staat de EU voor een belangrijke keuze. Zal ze de sprong wagen naar een AI-gedreven toekomst of blijft ze steken in eindeloze debatten en voorzichtigheid?
Verloop concludeert: “De komende vijf jaar zijn beslissend. Als we nu de juiste keuzes maken, kan de EU uitgroeien tot een wereldleider in verantwoorde, innovatieve AI voor de publieke sector. Maar dat vereist lef, visie en daadkracht van onze leiders en beleidsmakers.”
De toekomst van de Europese AI-ambities hangt in de balans. Met de juiste aanpak kan de EU haar unieke sterktepunten – een sterke onderzoeksbasis, een focus op ethiek en een grote interne markt – benutten om een leidende rol te spelen in de AI-revolutie. Maar de tijd dringt, en de concurrentie staat niet stil. De vraag is niet of Europa zal deelnemen aan de AI-race, maar of het erin slaagt om voorop te lopen.
Voor meer informatie over hoe uw organisatie kan bijdragen aan deze ontwikkeling of hoe u AI-governance kunt implementeren, neem contact op met CiviQs voor expert advies en ondersteuning bij uw AI-initiatieven in de publieke sector.
